Deficyt rządowy - zły, czy dobry

WSTĘP

W ostatnich latach pojawiła się w drugim obiegu ekonomicznym Nowoczesna Teoria Monetarna MMT, która proponuje nowy opis zjawisk makroekonomicznych.

Jednak wyjaśnianie tej teorii przez twórców i propagatorów MMT poprzez używanie skonsolidowanego podmiotu: rząd-Bank Centralny, (co miało ułatwić jej zrozumienie) może być mylące.

Rodzi to przeświadczenie, że jest to dopiero propozycja zmian w makroekonomii polegająca na finansowaniu wydatków rządowych pieniędzmi „drukowanymi” przez Bank Centralny, gdzie podatki służą tylko do zdejmowania nadmiaru pieniędzy z rynku, a jednym ze sposobów dostarczania pieniądza do gospodarki jest skup obligacji rządowych przez Bank Centralny (QE).

Rzeczywistość jest jednak inna.

Dyskusja na blogu Piotra Kuczyńskiego, (w której uczestniczyłem), na tematy makroekonomiczne, ze szczególnym uwzględnieniem funkcjonowania systemów finansowych wysokorozwiniętych państw (USA, Japonia, Wielka Brytania itp.), w której korzystaliśmy z opracowań ekspertów Angielskiego Banku Centralnego na temat udzielania kredytów przez banki komercyjne, zmieniła moje spojrzenie na te tematy.

Dokładniejsza analiza działania systemów finansowych w oparciu o publikacje Bank of England [1] [2] doprowadziła mnie do zaskakujących konkluzji:

• Systemy finansowe USA i innych podobnych krajów już funkcjonują zgodnie z MMT
• Pieniądza do gospodarki, umożliwiającego jej wzrost, dostarcza nie „druk” pieniądza przez Bank Centralny czy QE ale deficyt rządowy, który w rosnącej gospodarce powinien występować stale, czasami większy, czasami mniejszy, a dług rządowy nie powinien maleć.
• Skup obligacji rządowych przez Bank Centralny od banków komercyjnych nie zmienia podaży pieniądza w obiegu M1, a więc nie zwiększa inflacji i nie wpływa na poprawę koniunktury.

Jest to zgodne ze stwierdzeniami twórców MMT........ ale ich wyjaśnienia mogą wprowadzać w błąd (któremu sam kiedyś uległem).

Poniżej przedstawiam analizę funkcjonowania współczesnych systemów finansowych ze szczególnym uwzględnieniem roli deficytu rządowego.

DEFICYT RZĄDOWY - ZŁY CZY DOBRY

Problem zadłużania się państw, dług publiczny, rządowy przewija się w dyskusjach o ekonomii, zwłaszcza w ostatnich latach. Większość ekonomistów (mainstream) ostrzega, że narastające zadłużenie rządowe obciąży przyszłe pokolenia koniecznością spłaty tego długu, powstają liczniki pokazujące na bieżąco wzrost tego długu (Balcerowicz), proponowane są rozwiązania prawne zakazujące zadłużanie się rządów (Petru, Niemcy), funkcjonują w w traktatach UE ograniczenia deficytu i długu publicznego.

W jaki sposób zadłużenie rządowe (deficyt) wpływa na funkcjonowanie gospodarki?

WZÓR FISHERA

Gospodarka jest w równowadze, jeżeli spełniony jest wzór Fishera:

MV = PT   (1)

gdzie:

M to ilość pieniądza w obiegu

V to szybkość obiegu pieniądza

P to średnia cena towarów i usług

T to ilość transakcji kupna sprzedaży towarów i usług.

Stałość wszystkich elementów wzoru oznacza stagnację gospodarki.

Jeżeli rośnie ilość towarów i usług dostępnych do nabycia przy stałości MV to maleją ceny P (deflacja). W oczekiwaniu na dalszy spadek cen ludzie i firmy odkładają na później zakupy, co skutkuje zmniejszeniem szybkości obiegu pieniądza V i na zasadzie błędnego koła przyczynowo-skutkowego powoduje dalszy spadek P i V. Dodatkowo przedsiębiorcy ograniczają produkcję, co skutkuje bezrobociem, które również wpływa na zmniejszenie zakupów.

Drugą stroną działania wzoru Fishera jest nadmierny wzrost MV, głównie z powodu zwiększenia M. Powoduje to wzrost produkcji T i wzrost cen P. Obawiając się dalszego wzrostu cen ludzie i firmy starają się przyspieszyć zakupy co skutkuje dalszym wzrostem P i T. Ale, jeśli gospodarka pracuje na granicy możliwości wzrostu produkcji T, to przy stałym T wzrost MV skutkuje gwałtownym wzrostem cen (hiperinflacja).

Jak wykazała praktyka ekonomiczna optymalną wielkością dla zrównoważonego wzrostu gospodarki jest inflacja około 2% (wzrost P). Przy optymalnym tempie wzrostu produkcji towarów i usług T wynoszącym 3% oznacza to wzrost PT o 5%. Tak więc zakładając stałość V oznacza to konieczność wzrostu M o 5%.

Jaki jest mechanizm wzrostu ilości pieniądza w gospodarce?.....

Obiegowa opinia mówi...... drukuje go Bank Centralny....... ale to nie jest dokładnie tak.

Zrozumienie mechanizmu zwiększania (lub zmniejszania) ilości pieniądza w gospodarce wymaga rozważenia, jak działają obecnie systemy finansowe współczesnych państw, zwłaszcza wysokorozwiniętych.

Po odejściu od standardu złota znaczna ilość państw funkcjonuje w systemie „fiat money”, pieniądza o płynnym kursie, niewymienialnego na złoto, nie przywiązanego do innych walut (np. dolara).

Z pewnych względów nie dotyczy to krajów strefy euro.... o czym później.

BILANS KSIĘGOWY

Obecnie zdecydowana większość transakcji finansowych odbywa się za pomocą operacji bezgotówkowych (np. w Wielkiej Brytanii 97%, a tylko 3% to transakcje gotówkowe [2] s. 2).

Istotą transakcji bezgotówkowych (wykonywanych obecnie elektronicznie) są zmiany zapisów księgowych dokonywanych w systemie bankowym.

Aby przedstawić jak to się dzieje należy przypomnieć podstawowe równanie rachunkowości księgowej (według [3]):

Aktywa = Zobowiązania + Kapitał Własny  (2)

gdzie:

Aktywa („ma”) to wszystkie środki, które ma do dyspozycji podmiot ekonomiczny (firma), zarówno materialne (budynki, maszyny, surowce), jak i finansowe (gotówka, depozyty bankowe, należności, akcje, obligacje itp.).

Zobowiązania („winien”), to zapis w księgowości informujący co firma jest winna innym podmiotom (np.: zobowiązanie do zwrotu pożyczki, rachunki do zapłacenia, pensje do wypłacenia pracownikom itp.).

Kapitał Własny to różnica pomiędzy Aktywami i Zobowiązaniami mówiący jaka część Aktywów jest majątkiem własnym firmy:

Kapitał Własny = Aktywa – Zobowiązania  (3)

Zobowiązania i Kapitał Własny są jedynie zapisami księgowymi i są Pasywami bilansu.

Aby objaśnić jak działa system księgowości, rozważmy dla przykładu bilans księgowy prywatnej firmy X, którą właściciel założył wpłacając do kasy firmy X gotówkę 10 000 (patrz również przykłady w [3]).

Aktywa: +10 000 gotówka

Zobowiązania: 0

Kapitał własny: 10 000 (zapis)

Właściciel firmy uznał, że firmie X potrzeba więcej pieniędzy na rozpoczęcie działalności i firma X pożyczyła od firmy Y 5000 gotówką.

W zapisie księgowym firmy X znalazło to odzwierciedlenie:

Aktywa: 10 000 + 5 000 = 15 000 gotówka

Zobowiązania: 5 000

Kapitał Własny: 10 000 (bez zmian, wg równania (3)).

(Pozycja Zobowiązania odzwierciedla umowę zobowiązująca firmę X do zwrotu pożyczki firmie Y w określonym terminie).

W zapisie księgowym firmy Y znalazło to odzwierciedlenie:

Aktywa: -5 000 gotówka, +5000 należność

Zobowiązania: bez zmian

Kapitał Własny: bez zmian

FUNKCJONOWANIE BANKÓW

Można zapytać co mają bilanse księgowe firm X i Y do działania bankowego systemu finansowego?

Otóż:

Załóżmy, że firma Y zakłada konto w banku A i wpłaca na to konto 1000 gotówki. Gotówka ląduje w kasie banku A (w Aktywach banku), jednocześnie w Zobowiązaniach banku A pojawia się zapis na koncie firmy Y zwany depozytem w wysokości 1000.

rys. 1. Wpłata gotówki na konto w banku.

Zapis zmian księgowych banku A:

Aktywa: + 1 000 gotówka

Zobowiązania: +1 000 (depozyt na koncie firmy Y)

Kapitał Własny: bez zmian

Zapis zmian księgowych firmy Y:

Aktywa: - 1 000 gotówka, +1 000 depozyt

Zobowiązania: bez zmian

Kapitał Własny: bez zmian

UWAGA: W prostokątach prezentujących podmioty ekonomiczne na rysunkach górna część to Aktywa, dolna część to Zobowiązania

Porównując zapisy księgowe wpłaty firmy Y na swoje konto w banku A z poprzednim przykładem udzielenia pożyczki gotówkowej przez firmę Y firmie X można zauważyć, że z punktu widzenia księgowości wpłata na własne konto firmy Y jest równoważna z udzieleniem pożyczki gotówkowej bankowi A.

Wbrew intuicyjnym wyobrażeniom, depozyt na koncie w banku to nie są pieniądze odłożone w jakiejś szufladce w banku, a jest to tylko zapis księgowy w Zobowiązaniach banku upoważniający właściciela konta do wypłacenia przez bank gotówki z kasy banku (operacja księgowa odwrotna do wpłaty). Dotyczy to zarówno depozytów a`vista jak i depozytów terminowych. Depozyt jest majątkiem finansowym właściciela konta i znajduje się w jego Aktywach.

Depozyt a`vista może być wykorzystany do dokonania płatności bezgotówkowej (przelew bankowy). Aby zobaczyć jak jest wykonywany przelew bankowy rozważmy na wstępie dokonanie przelewu w wysokości 100 z konta firmy Y na konto firmy Z w tym samym banku A (przelew wewnętrzny). Jest to wykonane w ten sposób, że bank A obniża stan konta Y (depozyt) o 100 i jednocześnie podwyższa stan konta Z (depozyt) o 100. Są to wyłącznie zmiany zapisów księgowych dokonywane przez bank A w swoich Zobowiązaniach:

rys. 2. Przelew wewnętrzny

Zapis zmian księgowych banku A:

Aktywa: bez zmian

Zobowiązania: -100 depozyt Y, +100 depozyt Z

Kapitał Własny: bez zmian

Zapis zmian księgowych firmy Y:

Aktywa: -100 depozyt

Zobowiązania: bez zmian

Kapitał Własny: -100

Zapis zmian księgowych firmy Z:

Aktywa: +100 depozyt

Zobowiązania: bez zmian

Kapitał Własny: +100

Jeżeli firmy Y i Z mają konta w różnych bankach, odpowiednio A i B, wykonanie przelewu bezgotówkowego nieco się komplikuje. Samo obniżenie depozytu na koncie Y przez bank A, czyli obniżenie Zobowiązań w banku A spowodowałoby adekwatny wzrost Kapitału Własnego banku A, czyli nienależny zysk. Z kolei podwyższenie depozytu Z przez bank B spowodowałoby wzrost Zobowiązań w banku B skutkujący adekwatnym zmniejszeniem Kapitału Własnego banku B czyli nieuzasadnioną stratę. Aby wyrównać bilanse banków tak aby żaden nie zyskał ani nie stracił potrzebny jest odpowiedni przelew aktywów z banku A do banku B, czyli rozliczenie wykonanego przelewu.

Do tego celu służą depozyty banków komercyjnych w Banku Centralnym.

Bank komercyjny może wpłacić swoją gotówkę na swoje konto w Banku Centralnym. Powstały w ten sposób depozyt, zwany w nomenklaturze bankowej „rezerwą”, jest zapisem w Zobowiązaniach Banku Centralnego i jednocześnie zapisem w Aktywach banku komercyjnego, jego majątkiem finansowym. I właśnie „rezerwy” banków służą do rozliczeń wykonania przelewów pomiędzy bankami. Odbywa się to w ten sposób, że Bank Centralny obniża stan rezerwy banku nadawcy przelewu i podwyższa stan rezerwy banku odbiorcy przelewu. Zmiany zapisów księgowych banków A i B oraz firm Y i Z przedstawiają się następująco:

rys. 3. Przelew zewnętrzny

Zapis zmian księgowych banku A:

Aktywa: -100 rezerwa

Zobowiązania: -100 depozyt Y

Kapitał Własny: bez zmian

Zapis zmian księgowych banku B:

Aktywa: +100 rezerwa

Zobowiązania: +100 depozyt Z

Kapitał Własny: bez zmian

Zapis zmian księgowych firmy Y:

Aktywa: -100 depozyt

Zobowiązania: bez zmian

Kapitał Własny: -100

Zapis zmian księgowych firmy Z:

Aktywa: +100 depozyt

Zobowiązania: bez zmian

Kapitał Własny: +100

W praktyce banki nie rozliczają między sobą każdego przelewu osobno. Ponieważ każdy bank wysyła przelewy do innych banków i jednocześnie odbiera przelewy z innych banków, wystarczy że obliczane są różnice wszystkich przelewów wychodzących i przychodzących dla każdego banku (salda) w określonym czasie. Następnie, jeżeli saldo banku jest dodatnie, to Bank Centralny obniża stan jego rezerwy o wysokość salda, a jeżeli saldo banku jest ujemne, to Bank Centralny podwyższa stan jego rezerwy o wysokość salda.

Jak z tego wynika dokonywanie płatności bezgotówkowych pomiędzy podmiotami w gospodarce polega wyłącznie na zmianach zapisów księgowych w Zobowiązaniach banków. Banki komercyjne zmieniają w swoich Zobowiązaniach wielkość depozytów swoich klientów, Bank Centralny zmienia w swoich Zobowiązaniach wielkość rezerw banków komercyjnych.

W Polsce obliczeniem sald zajmuje się system komputerowy ELIXIR w Krajowej Izbie Rozliczeniowej a zmianami poziomów rezerw banków system komputerowy SORBNET w NBP.

DYGRESJA1:

Podczas wpłat i wypłat gotówki na i z kont bankowych suma gotówki i depozytów bankowych pozostaje stała. Suma wszystkich depozytów i gotówki w obiegu (poza bankami) decyduje o sile nabywczej gospodarki i nazywa się „podażą pieniądza” oznaczoną jako agregat pieniężny M1.
("Broad money" [1] Figure 2, Table A)

Podobnie, operacje wpłat i wypłat gotówki znajdujących się w bankach na rezerwy (depozyty na kontach banków w Banku Centralnym) nie zmieniają sumy rezerw i gotówki znajdującej się w bankach. Rezerwy bankowe i gotówka stanowią inny agregat pieniężny zwany pieniądzem bazowym, „bazą monetarną” M0 ("Base money" [1] Figure 2, Table A).

Ze względu na to, że podczas wykonywania przelewów rozliczane są salda przelewów, stanowiące niewielki ułamek sumy przelewów, wielkość rezerw w bankach komercyjnych może stanowić niewielki ułamek wielkości podaży pieniądza M1. Poza tym, jeżeli jakiemuś bankowi zabraknie środków rezerwy, to może on pożyczyć te środki od innego banku, który ma nadmiar środków na koncie. System pożyczek międzybankowych działa jak system naczyń połączonych, wyrównujących stany rezerw banków w systemie rozliczeniowym.

Jeżeli zabraknie środków w całym systemie (żaden bank nie ma nadwyżki środków w swojej rezerwie) to brakujące środki banki mogą pożyczyć od Banku Centralnego jako „pożyczkodawcy ostatniej instancji”, lub sprzedając Bankowi Centralnemu papiery wartościowe (np. obligacje rządowe) znajdujące się w Aktywach banków (o czym później....).

ROLA RZĄDU W SYSTEMIE FINANSOWYM

Osobnym i bardzo ważnym czynnikiem są relacje finansowe sektora pozarządowego z rządem.

Rząd posiada swoje konto w Banku Centralnym które funkcjonuje podobnie jak rezerwy banków komercyjnych i zawiera pieniądz bazowy M0. Bezgotówkowe transakcje finansowe rządu z sektorem pozarządowym odbywają się za pośrednictwem banków komercyjnych.

Rząd otrzymuje środki na swoje konto głównie poprzez ściąganie podatków. Rozważmy operację zapłacenia podatku w wysokości 400 przez firmę X za pośrednictwem banku A, w którym firma ma konto. Realizacja płatności jest wykonywana za pomocą przelewu bezgotówkowego. Bank A obniża depozyt firmy X o 400. Następnie Bank Centralny obniża rezerwę banku A o 400 i podwyższa stan konta rządu o 400. (bezgotówkowy przelew pieniądza bazowego). Zmiany zapisów księgowych uczestników operacji wyglądają następująco:

rys. 4. Zapłata podatku

Zapis zmian księgowych firmy X:

Aktywa: -400 depozyt

Zobowiązania: bez zmian

Kapitał Własny: -400

Zapis zmian księgowych banku A:

Aktywa: -400 rezerwa

Zobowiązania: -400 depozyt X

Kapitał Własny: bez zmian

Zapis zmian księgowych rządu:

Aktywa: +400 konto w BC

Zobowiązania: bez zmian

Kapitał własny: +400

Następnie rząd kupuje w firmie X komputer za 1000. Realizacja płatności jest wykonywana za pomocą przelewu bezgotówkowego. Bank Centralny obniża stan konta rządu o 1000 i podwyższa rezerwę banku A o 1000. (bezgotówkowy przelew pieniądza bazowego). Następnie bank A podwyższa depozyt firmy X o 1000. Zmiany zapisów księgowych uczestników operacji wyglądają następująco:

rys. 5. Wydatek rządowy

Zapis zmian księgowych rządu:

Aktywa: -1000 konto w BC, +1000 komputer

Zobowiązania: bez zmian

Kapitał własny: bez zmian

Zapis zmian księgowych banku A:

Aktywa: +1000 rezerwa

Zobowiązania: +1000 depozyt X

Kapitał Własny: bez zmian

Zapis zmian księgowych firmy X:

Aktywa: +1000 depozyt, -800 komputer

Zobowiązania: bez zmian

Kapitał Własny: +200

Zakładamy, że wartość księgowa komputera znajdującego się w firmie wynosiła 800, a cena sprzedaży komputera wynosiła 1000. Różnica jest zyskiem firmy X, co odzwierciedla wzrost Kapitału Własnego firmy X.

Operacje przelewów bezgotówkowych pomiędzy rządem i niebankowymi podmiotami sektora pozarządowego różnią się od operacji bezgotówkowych wewnątrz sektora pozarządowego.

Operacje przelewów bezgotówkowych pomiędzy niebankowymi podmiotami sektora pozarządowego są symetryczne (rys. 2, 3). Oznacza to, że przelewy wewnątrz tego sektora nie zmieniają wielkości agregatu M1 (jeden depozyt maleje za to inny depozyt o tyle samo rośnie).

Natomiast operacje przelewów pomiędzy rządem i niebankowymi podmiotami sektora pozarządowego są niesymetryczne (rys. 4, 5). Powoduje to zmiany wielkości agregatu M1. Pobranie podatku powoduje zmniejszenie agregatu M1 (zmniejszenie depozytu X, rys. 4) a wydatek rządowy powoduje zwiększenie agregatu M1 (zwiększenie depozytu X, rys. 5).

Ta niesymetria powodująca zmiany agregatu M1 ma również miejsce podczas transakcji finansowych pomiędzy bankami komercyjnymi a podmiotami niebankowymi posługującymi się pieniądzem agregatu M1 (patrz rys. 9 wraz z opisem).

Zestawienie ze sobą obu operacji: pobrania przez rząd podatku (400) i zapłacenie przez rząd za zakup komputera (1000) oznacza, że konto rządu zmniejszyło się o 600 (deficyt), a ilość pieniędzy na koncie firmy X zwiększyła się o 600. Jednocześnie nastąpił wzrost Aktywów banku A o 600 (rezerwa) i wzrost Zobowiązań banku A o 600 (depozyt X).

Gdyby założyć, że przed obiema operacjami stan konta rządu wynosił 0, a jedynym dochodem rządu był pobrany podatek 400, to na koncie rządu powstałby debet (-600). Prawo finansowe nie dopuszcza debetu rządu i rząd zobowiązany jest do likwidacji debetu za pomocą emisji obligacji (+600). Obligację kupuje bank A za pomocą przelewu bezgotówkowego. Bank Centralny obniża stan rezerwy banku A o 600 i jednocześnie podwyższa stan konta rządowego o 600, likwidując debet.

rys. 6. Emisja obligacji

Zapis zmian księgowych banku A:

Aktywa: -600 rezerwa, +600 obligacja

Zobowiązania: bez zmian

Kapitał Własny: bez zmian

Zapis zmian księgowych rządu:

Aktywa: +600 konto w BC

Zobowiązania: +600 obligacja

Kapitał własny: bez zmian

Końcowy wynik tych trzech operacji ( pobrania podatku, wydatku rządu i emisji obligacji) przedstawia się następująco: stan konta rządu nie uległ zmianie, stan rezerwy banku A nie uległ zmianie, w Aktywach banku pojawiła się obligacja (600) a w firmie X pojawiły się pieniądze na koncie (depozyt 600), komputer zmienił właściciela.

rys. 7. Zmiany końcowe po pobraniu podatku,
wydatku rządowym i emisji obligacji

Zapis zmian księgowych rządu:

Aktywa: +1000 komputer

Zobowiązania: +600 obligacja

Kapitał własny: +400

Zapis zmian księgowych banku A:

Aktywa: +600 obligacja

Zobowiązania: +600 depozyt X

Kapitał Własny: bez zmian

Zapis zmian księgowych firmy X:

Aktywa: +600 depozyt, -800 komputer

Zobowiązania: bez zmian

Kapitał Własny: -200

Jest to dowód na to, że deficyt rządowy ZWIĘKSZA ilość pieniądza w obiegu (kreacja podaży pieniądza M1). Analogicznie, nadwyżka rządowa ZMNIEJSZA ilość pieniądza w obiegu.

W ten sposób rząd może sterować zmianami wielkości pieniądza w obiegu M1 aby zapewnić równowagę gospodarki zgodnie ze wzorem Fishera (patrz powyżej). Odbywa się to poprzez regulację wielkości deficytu rządowego, będącego różnicą pomiędzy wydatkami rządu i podatkami.

Oczywiście gospodarka podlega wpływom różnych czynników wewnętrznych i zewnętrznych, co zakłóca równowagę. Rząd powinien wtedy reagować odpowiednio, obniżając deficyt w czasie nadmiernej koniunktury i podwyższając deficyt podczas recesji.

W powyższych przykładach wszystkie operacje dotyczą jednego banku A i jednej firmy X. W praktyce te operacje (pobrania podatku, wydatku rządu i zakupu obligacji) dotyczą różnych banków i różnych podmiotów ekonomicznych (firm i obywateli).

Ale transakcje finansowe w sektorze pozarządowym, (z pewnymi wyjątkami.... o czym później), nie zmieniają całkowitej sumy pieniądza w obiegu M1 i również system rozliczeń pomiędzy bankami i pożyczek międzybankowych nie zmienia całkowitej sumy pieniądza bazowego M0 w bankach, tak więc powyższe rozumowanie dotyczy systemu finansowego w całości.

Powyższy cykl operacji można powtarzać wielokrotnie, co prowadzi do stałego zwiększania ilości pieniądza depozytowego, przy nie zwiększaniu stanu rezerw w aktywach banków. W dłuższym czasie może to doprowadzić do kłopotów z rozliczaniem przelewów pomiędzy bankami.

Aby temu zapobiec (utrzymać względnie stały stosunek zasobu rezerw bankowych do pieniądza depozytowego) należy zwiększać odpowiednio ilość rezerw w bankach. Temu celowi służy kupowanie obligacji rządowych od banków komercyjnych przez Bank Centralny.

Bank Centralny kupuje od banku A obligację (np. 100) w ten sposób, że zwiększa stan rezerwy banku A o 100 a obligacja trafia do Aktywów Banku Centralnego. Podczas tej operacji następuje kreacja pieniądza bazowego M0 przez Bank Centralny, gdyż Bank Centralny nie posiada pieniądza krajowego w swoich Aktywach ([1] s. 5, rys.2), stwarza go zwiększając (dopisując) stan rezerwy banku A.

rys. 8. Zakup obligacji przez
Bank Centralny

Zapis zmian księgowych Banku Centralnego:

Aktywa: +100 obligacja

Zobowiązania: +100 rezerwa banku A

Kapitał własny: bez zmian

Zapis zmian księgowych banku A:

Aktywa: +100 rezerwa, -100 obligacja

Zobowiązania: bez zmian

Kapitał Własny: bez zmian

Kupno obligacji od banków komercyjnych przez Bank Centralny, (jak również ich sprzedaż przez Bank Centralny bankom komercyjnym) służy do utrzymania właściwej ilości rezerw w systemie bankowym, co wpływa na utrzymanie właściwego poziomu oprocentowania na rynku pożyczek międzybankowych. Są to tak zwane „operacje otwartego rynku” (repo i rewers repo).

Te operacje nie zmieniają ilości pieniądza w obiegu M1, a więc nie wpływają na inflację i koniunkturę w gospodarce (zgodnie ze wzorem Fishera (1)).

Aby utrzymać płynność systemu rozliczeniowego banków wystarczy aby stosunek rezerw do depozytów był nie mniejszy niż około 10%. Pozostałe obligacje mogą pozostawać w aktywach banków komercyjnych, gdyż jest to korzystne dla banków. (np. oprocentowanie rezerw w FED wynosi 0.25% a oprocentowanie obligacji rządu USA wynosi około 2%).

W bilansie rządu obligacja znajduje się w Zobowiązaniach, więc jest to dług, który teoretycznie rząd powinien oddać po terminie zapadalności. Środki na wykup obligacji musiałyby pochodzić z podatków, co zmniejszałoby ilość pieniądza w obiegu M1, osłabiając wzrost gospodarczy (wzór Fishera powyżej). W praktyce stosuje się tzw. „rolowanie obligacji”. Obligację, której termin zapadalności upływa zastępuje się nowo emitowaną obligacją (o wartości starej plus odsetki).

Taki zabieg można stosować w nieskończoność, zwłaszcza, gdy obligacje gromadzą się w Aktywach Banku Centralnego w procesie skupu obligacji od banków komercyjnych oraz podmiotów prywatnych (QE). Rząd nie płaci odsetek od obligacji Bankowi Centralnemu (patrz komentarz 5).

DYGRESJA2:

Brak pieniądza krajowego w Aktywach Banku Centralnego ([1] s.5, rys. 2) rodzi ciekawą konsekwencję. Ponieważ wpłaty i wypłaty gotówki przez banki komercyjne (wymiana rezerwy na gotówkę i odwrotnie) nie mogą wpływać na ilość pieniądza bazowego M0 (suma rezerw i gotówki w bankach komercyjnych), to oznacza, że banknoty leżące w magazynach Banku Centralnego nie mają nominalnej wartości księgowej (zarówno nowo drukowane, jak i używane). Tak więc banknoty wypłacane przez Bank Centralny w zamian za zmniejszenie stanu rezerwy banku nabywają w tym momencie wartości księgowej (trafiają do Aktywów banku komercyjnego). Odwrotna operacja wpłaty gotówki przez bank komercyjny na swoje konto w Banku Centralnym (rezerwę) powoduje utratę wartości księgowej banknotów trafiających do Banku Centralnego. Mają tylko wartość zadrukowanego papieru.

Obligację od banku A może również odkupić niebankowy podmiot prywatny X. Obligacja przechodzi do Aktywów nabywcy obligacji X. Jednocześnie bank A obniża depozyt na koncie X. Taka operacja zmniejsza ilość pieniądza w obiegu M1, a więc zmniejsza inflację i koniunkturę w gospodarce (zgodnie ze wzorem Fishera (1)).

rys. 9. Sprzedaż obligacji
podmiotowi niebankowemu

Zapis zmian księgowych banku A:

Aktywa: -100 obligacja

Zobowiązania: -100 depozyt X

Kapitał własny: bez zmian

Zapis zmian księgowych podmiotu X:

Aktywa: -100 depozyt, +100 obligacja

Zobowiązania: bez zmian

Kapitał własny: bez zmian

Możliwa jest również operacja odwrotna: odkupienie przez bank A obligacji od podmiotu prywatnego.

Bank A płaci za obligację powiększając depozyt na koncie podmiotu X.

Taka operacja zwiększa ilość pieniądza w obiegu M1, a więc zwiększa inflację i koniunkturę w gospodarce (zgodnie ze wzorem Fishera (1)).

W ogólności każda operacja kupna przez bank komercyjny czegokolwiek od podmiotów niebankowych (sprzętów, budynków, płatności za usługi, wypłaty pensji pracownikom, itp.) powoduje wzrost ilości pieniądza w obiegu M1.

Dzieje się tak niezależnie, czy bank płaci powiększeniem depozytu (u siebie, lub w innym banku poprzez system rozliczeń międzybankowych), czy płaci gotówką... w takim przypadku gotówka wypłacona z kasy banku przechodzi do agregatu M1 (patrz definicje agregatów w DYGRESJA1).

Również odkupienie obligacji od niebankowego podmiotu X przez Bank Centralny zwiększa M1, a więc zwiększa inflację i koniunkturę w gospodarce (zgodnie ze wzorem Fishera (1)).

Odbywa się to za pośrednictwem banku A. ([2] s.11, rys.3) Zmiany bilansów poniżej:

rys. 10. Skup obligacji
od podmiotów niebankowych
przez Bank Centralny

Zapis zmian księgowych Banku Centralnego:

Aktywa: +100 obligacja

Zobowiązania: +100 rezerwa banku A

Kapitał własny: bez zmian

Zapis zmian księgowych banku A:

Aktywa: +100 rezerwa

Zobowiązania: +100 depozyt X

Kapitał Własny: bez zmian

Zapis zmian księgowych podmiotu X:

Aktywa: +100 depozyt, -100 obligacja

Zobowiązania: bez zmian

Kapitał Własny: bez zmian

KREDYTY BANKOWE

Istnieje jeszcze jeden mechanizm zmian ilości pieniądza w obiegu M1. Jest nim udzielanie kredytów przez banki komercyjne.

Udzielanie kredytów przez banki różni się od zwykłych pożyczek pomiędzy niebankowymi podmiotami. Np. opisany na wstępie przykład pożyczki firmy X od firmy Y. Aby udzielić pożyczki firma Y musiała mieć środki finansowe (gotówkę w kasie, ewentualnie wypłaconą ze swojego konta).

Rozważmy przykład banku A udzielającego kredytu firmie X na remont pomieszczeń w wysokości 10 000 spłacanego w 10 miesięcznych ratach z oprocentowaniem 12%.

Bank udziela kredytu w ten sposób że podwyższa stan depozytu na koncie kredytobiorcy o kwotę kredytu i jednocześnie wpisuje w swoich aktywach należność, którą nazywamy kredytem i która jest zobowiązaniem kredytobiorcy do spłaty kredytu. Następnie kredytobiorca może wykorzystać swój depozyt na koncie wypłacając gotówkę, lub dokonując przelewu bezgotówkowego na konto firmy remontowej Y w banku A (lub innym).  

Zmiany zapisów księgowych przedstawiają się następująco (patrz również [2] s.6, rys.2):

Udzielenie kredytu:

rys. 11. Udzielenie kredytu

Zapis zmian księgowych banku A:

Aktywa: +10 000 kredyt

Zobowiązania: +10 000 depozyt X

Kapitał Własny: bez zmian

Zapis zmian księgowych firmy X (kredytobiorca):

Aktywa: +10 000 depozyt

Zobowiązania: +10 000 kredyt

Kapitał Własny: bez zmian

Dokonanie przelewu kredytobiorcy dla firmy remontowej Y

rys. 12. Przelew środków od kredytobiorcy

Zapis zmian księgowych banku A:

Aktywa: bez zmian

Zobowiązania: -10 000 depozyt X,+10 000 depozyt Y

Kapitał Własny: bez zmian

Zapis zmian księgowych firmy X (kredytobiorca):

Aktywa: -10 000 depozyt

Zobowiązania: bez zmian

Kapitał Własny: -10 000

Zapis zmian księgowych firmy Y:

Aktywa: +10 000 depozyt

Zobowiązania: bez zmian

Kapitał Własny: +10 000

Spłata pierwszej raty kredytu przez firmę X:

rys. 13. Spłata raty kredytu
z odsetkami

Zapis zmian księgowych banku A:

Aktywa: -1 000 kredyt

Zobowiązania: -1 120 depozyt X

Kapitał Własny: +120 odsetki

Zapis zmian księgowych firmy X (kredytobiorca):

Aktywa: -1 120 depozyt

Zobowiązania: -1 000 kredyt

Kapitał Własny: -120 odsetki

Pozostaje zobowiązanie kredytobiorcy do spłaty kredytu 9 000.

Ponieważ do udzielenia kredytu bank A nie potrzebował żadnych środków finansowych ze swoich aktywów (gotówka, rezerwa), to oznacza, że udzielenie kredytu wykreowało dodatkowy pieniądz M1. Natomiast spłata kredytu dokonuje anihilacji pieniądza M1. ([2] s. 3).

  Akcja kredytowa banków komercyjnych zwiększa ilość pieniędzy w obiegu M1 (wzór Fishera), co pobudza gospodarkę do wzrostu, natomiast następujące po pewnym czasie spłacanie kredytów obniża ilość pieniędza w obiegu M1, co może powodować osłabienie wzrostu a nawet recesję.

Jest jeszcze jeden czynnik, który oddziaływuje na zmiany podaży pieniądza M1. Jest nim wymiana handlowa z zagranicą. Nadwyżka eksportu nad importem zwiększa M1, natomiast nadwyżka importu nad eksportem zmniejsza M1. Dlatego gospodarka niemiecka ma się dobrze pomimo niewielkiego deficytu, natomiast gospodarki krajów południa Europy kuleją i pogłębiają to jeszcze narzucone oszczędności budżetowe (austerity), celem których jest zmniejszanie deficytu i zadłużenia w celu uniknięcia bankructw krajów południa Europy.

DYGRESJA3

Ktoś mógłby zadać pytanie, czy przedstawione powyżej zasady wykonywania transakcji bezgotówkowych za pomocą zmian zapisów księgowych są prawidłowe.

W celu odpowiedzi na to pytanie rozważmy hipotetyczny przypadek wykonania płatności gotówką firmy Y dla firmy Z w sytuacji, gdy firma Y nie posiada gotówki w kasie i również bank A, w którym ta firma ma konto, również nie posiada gotówki w kasie, a firma Z ma konto w banku B. (przypadek podobny do płatności bezgotówkowej omawianej w rozdziale FUNKCJONOWANIE BANKÓW).

Bank A może wypłacić gotówkę (banknot 100) ze swojego konta w Banku Centralnym.

Rezerwa banku A zostaje obniżona przez Bank Centralny o 100 (zapis w Zobowiązaniach Banku Centralnego) a banknot 100 przechodzi z magazynu Banku Centralnego do kasy banku A, nabywając wartość księgową (patrz DYGRESJA2).

Następnie firma Y może wypłacić gotówkę ze swojego konta w banku A.

Depozyt firmy Y (zapis w Zobowiązaniach banku A) zostaje obniżony o 100 a banknot przechodzi z kasy banku A do kasy firmy Y.

Specjalny kurier wiezie banknot 100 z firmy Y do firmy Z.

Banknot przechodzi z kasy firmy Y do kasy firmy Z

Firma Z wpłaca banknot 100 na swoje konto w banku B.

Banknot przechodzi z kasy firmy Z do kasy banku B, bank B zwiększa depozyt firmy Z o 100 (zapis w Zobowiązaniach banku B).

Bank B wpłaca gotówkę na swoje konto w Banku Centralnym.

Bank Centralny podwyższa rezerwę banku B o 100 (zapis w Zobowiązaniach Banku Centralnego), banknot 100 przechodzi z kasy banku B do magazynu Banku Centralnego gdzie traci wartość księgową (patrz DYGRESJA2).

 Sumaryczny wynik tych operacji przedstawia się następująco: Stany kas wszystkich podmiotów uczestniczących w operacji powróciły do stanu początkowego. Podróż banknotu zatoczyła koło i trafił on z powrotem do Banku Centralnego. Zmiany zapisów księgowych wszystkich podmiotów uczestniczących w operacji są identyczne jak w przypadku transakcji bezgotówkowej opisywanej wcześniej. (rys. 3).

Powyższe rozumowanie dotyczące równoważności transakcji wykonywanych z użyciem gotówki i transakcji bezgotówkowych przeprowadzanych za pomocą zmian zapisów księgowych można przeprowadzić dla wszystkich przypadków omawianych w tekście powyżej.

DYGRESJA4
Rozważania dotyczące kupowania przez Banki Centralne obligacji rządowych od banków komercyjnych (rys.8) sugerują, że nie ma to wpływu na inflację i koniunkturę… gdyż takie operacje nie zwiększają ilości pieniądza w obiegu M1 (tylko zwiększają M0).

BEZPOŚREDNIO tak jest… ale…
Kupowanie obligacji przez BC zwiększa zasoby rezerw banków komercyjnych (M0)… a to skutkuje obniżeniem rynkowej stopy procentowej na rynku pożyczek międzybankowych… co skłania banki komercyjne do zwiększania akcji kredytowej (dług prywatny)… a to ZWIĘKSZA ilość pieniądza w obiegu M1 i pobudza gospodarkę…

Jest to jednak zdradliwe… bo, z jednej strony skłania rząd do zmniejszania deficytu (aby utrzymać cel inflacyjny)… a to zwiększa udział długu prywatnego (który trzeba kiedyś zwracać) w stosunku do długu rządowego (który nie musi być zwracany, jeżeli znajduje się w BC).

Z drugiej strony zwiększenie koniunktury spowodowane długiem prywatnym powoduje wzrost możliwości produkcyjnych gospodarki powyżej potencjału wynikającego z ilości pieniądza M1 wykreowanego deficytem rządowym… i jak przyjdzie czas spłaty prywatnych kredytów, zmniejszenie ilości pieniądza M1 w stosunku do rozbudzonych możliwości produkcyjnych gospodarki zakłóci równowagę gospodarki wynikającą ze wzoru Fishera… i wystąpi recesja oraz bezrobocie…

WNIOSKI PRAKTYCZNE

Przedstawione powyżej zasady funkcjonowania współczesnych systemów finansowych pozwalają stwierdzić, że rząd w swojej działalności finansowej ma pewien margines swobody. 

Wydatki rządowe nie są ograniczone operacyjnie wielkością zebranych podatków. Mało tego, deficyt rządowy dostarcza sektorowi pozarządowemu pieniędzy umożliwiających rozwój i wzrost gospodarczy. Jedynym ograniczeniem wielkości deficytu jest możliwość wystąpienia nadmiernej inflacji. Z drugiej strony zbyt mały deficyt hamuje wzrost gospodarczy i może doprowadzić do recesji i wzrostu bezrobocia (wzór Fishera (1)).

Natomiast rola QE jest niejednoznaczna.

Jeżeli sprzedającymi obligacje rządowe Bankowi Centralnemu są podmioty pozabankowe (fundacje, firmy, obywatele) to zwiększa ilość pieniądza w obiegu M1, co zwiększa inflację i pobudza koniunkturę. Ale.... aby jakiś podmiot pozabankowy mógł sprzedać obligację rządową musiał ją kiedyś kupić, co zmniejszyło wtedy ilość pieniądza w obiegu M1, a więc zmniejszyło inflację i osłabiło koniunkturę..... bilans tych operacji się się zeruje.

Natomiast kupowanie obligacji przez Bank Centralny od banków komercyjnych nie ma wpływu na wzrost pieniądza w obiegu M1, jest neutralne dla inflacji i koniunktury, jedynie zwiększa ilość pieniądza M0 w systemie rezerw banków komercyjnych co wpływa na obniżenie rynkowej stopy procentowej na rynku pożyczek międzybankowych, ułatwiając rozliczenia pomiędzy bankami (pieniądz M0 znajdujący się w rezerwach banków nie może być wykorzystany  do udzielania kredytów [2] s. 3).

REASUMUJĄC: Obniżanie deficytu rządowego i oszczędności budżetowe rządu (austerity) osłabiają wzrost gospodarki i nic na to nie pomoże skup obligacji rządowych od banków komercyjnych przez Banki Centralne.

Margines swobody operacyjnej rządu dotyczący wielkości deficytu daje rządowi możliwość przeciwdziałania negatywnym procesom występującym w wolnorynkowej gospodarce.

Pogłębiające się obecnie zróżnicowanie dochodów, będące w dużej mierze postępującą automatyzacją produkcji i wypieraniem pracy ludzkiej przez roboty [4] powoduje zmniejszenie popytu konsumpcyjnego ludzi o małych dochodach (spadek M1).

Jednocześnie kumulujący się majątek finansowy warstwy ludzi najbogatszych nie jest angażowany w inwestycje produkcyjne z powodu zmniejszającego się popytu a konsumpcja ludzi bogatych ma też swoje ograniczenia (ile można mieć wystawnych pałaców i drogich jachtów).

To powoduje nadmierne oszczędności, długoterminowe lokaty bankowe, zakupy obligacji rządowych przez sektor pozabankowy, spekulacyjne zakupy akcji, które nie tworzą inwestycji a tylko tworzą bańki spekulacyjne. Te oszczędności również osłabiają wzrost gospodarczy poprzez zmniejszenie szybkości obiegu pieniądza (dla zaoszczędzonych pieniędzy V=0 (wzór Fishera (1)).

Polityka rządu może przeciwdziałać tym zjawiskom, z jednej strony poprzez wzrost wydatków na pomoc socjalną dla ludzi ubogich, finansowanie budżetowe służby zdrowia, zwiększenie wysokości zasiłków dla bezrobotnych i wydłużanie czasu ich wypłacania, czy oferowanie pracy finansowanej z budżetu rządowego. Z drugiej strony rząd powinien, za pomocą odpowiedniej polityki podatkowej, ściągać od warstwy ludzi najbogatszych część niepracujących (zaoszczędzonych) zasobów finansowych. Obydwa czynniki (wydatki rządu i podatki) powinny być ustawione tak, aby uzyskać optymalną wielkość deficytu dla aktualnego stanu koniunktury (patrz rozdział „Wzór Fishera”).

Z drugiej strony, ten margines swobody ekonomicznej rząd może wykorzystać do innych celów... na przykład: powiększając wydatki zbrojeniowe, finansując budowanie i remonty infraktrustury kraju, finansując podbój kosmosu, oraz wspierając finansowo badania naukowe, rozwój technologii, ..... wybór sposobu wykorzystania deficytu zależy tylko od decyzji politycznych.

Przedstawione powyżej rozumowanie przedstawiające funkcjonowanie systemu finansowego „fiat money” dotyczy krajów, których obligacje rządowe mogą być kupowane przez własny Bank Centralny, mający nieograniczone prawo emisji krajowej waluty, która ma płynny kurs względem innych walut i złota (np.: USA, Japonia, Wielka Brytania, Kanada, Australia, Południowa Korea, Południowa Afryka, Izrael, Szwecja i wiele innych).

To nie dotyczy krajów strefy euro, ponieważ krajowe Banki Centralne państw strefy euro nie mają prawa emisji waluty euro (ma je tylko Europejski Bank Centralny), strefa euro nie ma wspólnego budżetu i rządu, który miałby prawo emitować wspólne euroobligacje, które następnie mógłby kupować EBC (z rynku i od banków komercyjnych).

Natomiast kupowanie przez EBC obligacji emitowanych przez rządy krajowe (zwłaszcza greckich, portugalskich czy włoskich) jest w zasadzie zabronione, gdyż jest uważane w Traktatach UE jako finansowanie rządów krajowych.

Strefa euro stanęła na rozdrożu: albo pełna integracja na wzór USA (rząd i budżet federalny oraz euroobligacje), albo uporządkowane rozmontowanie strefy euro i przywrócenie narodowych walut, których kurs wzajemny mógłby się kształtować na wolnym rynku [5].

Przypisy, linki

[1]
https://www.bankofengland.co.uk/quarterly-bulletin/2014/q1/money-in-the-modern-economy-an-introduction

[2]

https://www.bankofengland.co.uk/quarterly-bulletin/2014/q1/money-creation-in-the-modern-economy

[3]
http://www.accountingcoach.com/accounting-equation/explanation/1

[4] http://forum.gazeta.pl/forum/w,17007,143562918,143562918,Wspolczesny_kryzys_ekonomiczny_a_problem_20_80.html

[5] http://bi.gazeta.pl/im/4/11512/m11512164.pdf